Znajdujący się na warszawskim Powiślu Teatr Ateneum wystawił spektakl Don Juan albo kamienna, którego autorem jest Molière (właściwie: Jean Baptiste Poquelin), w Polsce znany jako Molier. Wszyscy mniej więcej wiedzą, o czym opowiada utwór. O słynnym uwodzicielu, którego imię oznacza w potocznym języku permanentne i nieukojone uganianie się za kobietami w dosyć jednoznacznym celu, jakim jest zaciąganie ich do łóżka. Ten uwodzicielski donżuanizm nie zna granic, każda kobieta dobra i każda zasługuje na szybki ślub, byle tylko nasz seksmaniak mógł osiągnąć swoje.

Pierwowzorem bohatera tytułowego był Don Juan Tenorio – na wpół legendarny szlachcic hiszpański, żyjący w Sewilli w XVI wieku. Jego postać zainspirowała dramaturga Tirso de Molina, który w 1630 roku opublikował utwór „Zwodziciel z Sewilli i kamienny gość”. Postać Don Juana wzbudzała zainteresowanie także późniejszych twórców, wśród których znalazł się Molier. Jego utwór powstał w 1665 roku i 15 lutego tegoż roku wystawiono go po raz pierwszy. I tu dwie ciekawostki…

Pierwsza dotyczy tytułu sztuki. Została ona wystawiona jako Uczta Piotra (franc. Festin de Pierre). Tytuł „Don Juan” nie pojawił się ani za życia komediopisarza, ani na pierwszym wydaniu utworu, o czym mowa za chwilę. Dopiero w 1736 roku Carlo Goldoni, w sztuce „Don Giovanni Tenorio” powiązał go z legendą o don Juanie.

Drugą ciekawostką wydaje się fakt, już po… czternastu spektaklach Molier – z powodu dużych kontrowersji – zdecydował się zaprzestać wystawiania tej komedii. Nigdy nie zdecydował się na wydrukowanie sztuki i została ona wydana w tej formie dopiero po śmierci autora, w 1682 roku. W dodatku, jako się rzekło, pod tytułem Uczta Piotra.

Cóż wzbudzało takie kontrowersje? W 1923 roku Jan Lorentowicz napisał:

– Teatr za czasów Moliera był niejako trybuną polityczną. Dzienniki dopiero zjawiać się poczęły, więc autorowie wciągali chętnie publiczność w dyskusje na tematy ogólne. Molier wystąpił jako gwałtowny satyryk obyczajów. Ośmieszał aroganckich markizów, „précieuses’y”, obłudników, zazdrośników, a nawet aktorów z trup rywalizujących. Otoczyła go cała sieć intryg… (cyt. za: Jan Lorentowicz, Teatry w stolicy i inne artykuły, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1969).

Dlatego Don Juan nie opowiada li tylko o niepowstrzymanej obsesji erotycznej. Mówi też, a może przede wszystkim, o świętoszkowatym świecie otaczającym bohatera, zaś erotyczne podboje Juana są ukazane jako forma sprzeciwu wobec tego świata. Są one etyczną i filozoficzną prowokacją, wyzwaniem rzuconym światu klerykalnej hipokryzji ubranej w piękne słowa. W chwilach szczerości bohater spektaklu mówi do swojego sługi, Sganarela, że nie ma Boga, a jedyną prawdą, w jaką warto wierzyć, jest stwierdzenie: dwa a dwa to cztery. Don Juan zostaje ukarany w końcu za bluźnierstwo, a jego erotyczne podboje obracają się przeciw niemu. Czy jednak świat stanie się przez to lepszy? Nie sądzę!

Śmiało można rzec, że spektakl ma dwóch bohaterów. Oprócz tytułowego Juana jest nim sługa, Sganarel. Nic dziwnego: Molier odgrywał tę rolę w inscenizacjach swego teatru, czyli tak jakby skroił tę postać pod swoje możliwości! Jednemu ze świadków spektaklu tak się spodobała ta rola, że napisał:

– … nie wiadomo, czy bardziej podziwiać autora, że napisał sztukę, czy sposób, w jaki w niej zagrał. (cyt. za: Historia Teatru pod redakcją Johna Russella Browna, Wydawnictwo PWN, 2007).

Zazwyczaj typowy służący odznacza się w komediach tchórzostwem i chciwością. Sganarel też jest taki, próbuje jednak w naiwny sposób bronić harmonii wszechświata, stara się przywołać swego pana do porządku. W inscenizacji Teatru Ateneum znakomicie tę rolę gra Dorota Nowakowska. Jej rozważania, a zwłaszcza tyrady, są niezwykle sugestywne!

Czy przekonały Don Juana, w którego rolę wcielił się Tomasz Schuchardt? Chyba nie! Nie przekonali go również inni bohaterowie spektaklu, spośród których mocną ekspresywność okazywali: Paulina Gałązka jako Elwira, Katarzyna Ucherska w roli Karolki oraz, grający ojca, Artur Barciś.

W programie spektaklu Tadeusz Nyczek opisał „spotkanie” Don Juana i Sganarela w Parku Skaryszewskim, wiosną 2021 roku. Dyskutują oni, czy i jak świat się zmienił przez niemal czterysta lat od ukazania się Don Juana. Okazuje się, że – mimo dużych zmian cywilizacyjnych i obyczajowych – pewne zachowania ludzkie są bardzo podobne.

• Don Juan albo kamienna uczta – premiera: 11 czerwca 2021 r., Scena Główna Teatru Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie
• Autor: Molière
• przekład: Jerzy Radziwiłowicz
• reżyseria: Mikołaj Grabowski
• scenografia i kostiumy: Zuzanna Markiewicz
• reżyseria światła: Katarzyna Łuszczyk
• asystentka reżysera: Joanna Trzcińska
• OBSADA: Tomasz Schuchardt, Dorota Nowakowska, Paulina Gałązka, Julia Konarska, Katarzyna Ucherska, Bartłomiej Nowosielski, Artur Barciś, Dariusz Wnuk, Przemysław Bluszcz.