Jak wygląda raj? Jedną z wersji pokazano w Teatrze Żydowskim. Spektakl obejrzał i opisał Roman Soroczyński.

Księga Raju – to nostalgiczna baśń napisana przez Icyka Mangera tuż przed II wojną światową, w 1939 roku. Urodzony w Czerniowcach nad Prutem (obecnie: Ukraina) autor był wyróżniającym się, jednym z najbardziej czułych i przenikliwych poetów języka jidysz. Wydał kilka tomów poezji, był krytykiem, eseistą oraz twórcą tekstów piosenek do filmu Jidl mitn fidl (Judeł gra na skrzypcach). Od samego początku pisał w jidysz, zaś najbardziej twórcze lata przeżył w Warszawie, w latach 1929-1938. Właśnie tu powstała jedyna książka prozatorska w jego dorobku, czyli Księga Raju. Pełny tytuł tej baśni jest nieco dłuższy: Dus buch fyn Gan Ejdn. Di wunderleche lebns baszrajbung fyn Szmuel Abo Aberwo, co – w tłumaczeniu Michała Friedmana – znaczy Księga Raju, czyli przedziwne żywota opisanie Szmula Abo Aberwo.

Baśń stała się kanwą spektaklu Dus buch fyn Gan Ejdn / Księga Raju, wystawionego przez Teatr Żydowski. Nawiązuje ona do legendy o ludzkich narodzinach. Według tradycji żydowskiej każdy człowiek w życiu płodowym posiada wszelaką wiedzę i zna całą Torę. Kiedy się rodzimy, anioł daje nam prztyczka w nos i… wszystko zapominamy. W jednej z pierwszych scen widowiska takiego prztyczka otrzymuje Szmul Aba Aberwo – były anioł, który po krótkim pobycie w niebie odradza się w ciele zwykłego śmiertelnika. W ten sposób fizycznie staje się on człowiekiem, jednak jego mentalność nie zmienia się. Przez pięć dni, wieczorami, opowiada rodzicom oraz miejscowym notablom o swojej rajskiej ojczyźnie. Osnową opowieści jest historia odzyskania legendarnego byka Szor Habora.

Jak się okazuje, obszar Raju jest podzielony na trzy odrębne państewka wyznaniowe: żydowskie, chrześcijańskie i muzułmańskie. Podróż między nimi jest możliwa tylko z paszportem. Każde z nich strzeże swoich granic. Ba: każde ma swój księżyc! Właściwie, straże na granicach nie są potrzebne, bo… bardziej oddzielają mieszkańców od siebie ich własne uprzedzenia i stereotypy. Również wewnątrz żydowskiej części raju panują napięte stosunki, zaś bohaterowie Pięcioksięgu, będący honorowymi obywatelami państwa, w niczym nie przypominają swoich biblijnych pierwowzorów. Mało tego: anioły są równie brzydkie, jak śmiertelnicy. Można więc uznać, że Manger stworzył nową angelologię, w której uwypuklił akcenty humorystyczne. Wielu krytyków uznaje, że jego wizja jest tradycyjnym żydowskim żartem: pomieszaniem tragedii z komedią.

Warto również zwrócić uwagę na uprzywilejowaną pozycję mężczyzn, przez co ów raj staje się piekłem dla kobiet. Nic dziwnego zatem, że jeden z bohaterów tęskni za rajem, bo tam jego żona…

… byłaby pod jego pantoflem.

Nic dziwnego zatem, że Szmul Aba Aberwo, który – jak napisałem wcześniej – mentalnie został aniołem, mówi:

Piękne są twoje światy, Boże. (…) Nie mogę tylko zrozumieć, do czego potrzebne ci były aż trzy raje. Czyż nie byłoby lepiej, gdyby był jeden raj dla wszystkich? Raj bez paszportów, bez wiz.

Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że w XXI wieku wielu ludzi zadaje podobne pytania w związku z tym, co się dzieje na Ziemi, jakie dziwne sytuacje zdarzają się na wielu granicach państwowych.

Omawiany przeze mnie spektakl jest drugą inscenizacją Księgi Raju w wykonaniu Teatru Żydowskiego. Premiera pierwszej, wystawianej w języku polskim, miała miejsce 17 grudnia 2010 roku. Jej reżyserem był Piotr Cieplak.

Wcześniej, bo w 1997 roku, Księga Raju została wystawiona przez Teatr Polski w Szczecinie i Teatr Telewizji, a w 2007 roku przez warszawską Scenę 96. Z kolei w 1999 roku utwór pojawił się – jako Księga rajskich przygód – na scenie krakowskiego Teatru Lalki i Maski „Groteska”. Wyjątkowym wydarzeniem było widowisko plenerowe na stacji kolejki wąskotorowej w Dynowie (woj. podkarpackie) w sierpniu 2011 roku. Przygotowująca je Magdalena Miklasz zaprosiła do grania w przedstawieniu prawie wszystkich mieszkańców miasteczka.

Realizatorzy najnowszej Księgi Raju również wyszli w teren. W pięknej scenografii, autorstwa Zbigniewa Libery, wykorzystano fotografie z sesji zdjęciowej zrealizowanej w Prywatnym Gospodarstwie Rolnym Wiesława Jankowskiego w Milewie. Spektaklowi towarzyszy piękna muzyka.

Przedstawienie jest grane w języku jidysz, z napisami w języku polskim. Po zakończeniu premierowego spektaklu Dyrektorka Teatru Żydowskiego, Gołda Tencer, powiedział, że w ten sposób spełniło się Jej marzenie. Wyraziła uznanie i podziękowała wszystkim twórcom i aktorom. Zadedykowała widowisko wielkim aktorom Teatru, którzy już odeszli.

Uważam, że twórcy spektaklu osiągnęli coś niebywałego: sięgnęli do przedwojennego utworu i – stosunkowo niewiele zmieniając w treści – stworzyli nowoczesne widowisko w języku jidysz.

• Dus buch fyn Gan Ejdn / Księga Raju – polska prapremiera  w języku oryginału (jidysz): 3 lutego 2023 r., Duża Scena Teatru Żydowskiego w Klubie Garnizonu Dowództwa Warszawy, al. Niepodległości w Warszawie
• Autor: Icyk Manger
• Adaptacja, dramaturgia, reżyseria: Damian Josef Neć
• Scenografia: Zbigniew Libera
• Kostiumy: Konrad Parol
• Muzyka i aranżacje: Sławomir Kupczak
• Choreografia: Szymon Dobosik
• Wizualizacje/projekcje, reżyseria światła: Maciej Czuchryta
• Produkcja środowiska wirtualnego: Patrycja Superczyńska
• Kierowniczka muzyczna: Teresa Wrońska
• Transliteracja scenariusza, konsultacje językowe: Aleksandra Król
• Konsultacje językowe: Barbara Szeliga (j. jidysz) i Piotr Siwek (j. rosyjski)
• Asystentka reżysera: Monika Soszka
• Produkcja: Roksana Szmigiero, Kamila Worobiej
• Inspicjentka: Beata Szaradowska
• OBSADA: Jerzy Walczak, Piotr Chomik, Ewa Dąbrowska, Daniel Czacza Antoniewicz, Henryk Rajfer, Joanna Rzączyńska, Marcin Błaszak, Monika Chrząstowska, Adrianna Kieś, Joanna Przybyłowska, Ewa Tucholska, Ernestyna Winnicka, Jerzy Walczak, Piotr Siwek, Adrianna Dorociak, Małgorzata Trybalska, Barbara Szeliga, Piotr Sierecki, Marek Węglarski