W dniu rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim Roman Soroczyński prezentuje książkę mówiącą o terenie dawnego getta.

19 kwietnia 2024 roku mija 81. rocznica wybuch powstania w getcie warszawskim. W tym roku nie dysponuję żadną nową książką nawiązującą wprost do powstania. Ale mam przed sobą książkę Podziemny Muranów autorstwa Jacka Leociaka. A to właśnie Muranów był miejscem, w którym zlokalizowano getto i toczyły się walki.

Historia Muranowa zatoczyła łuk: od rajskich krajobrazów XVIII wieku do piekła Umschlagplatzu. Było tu tak pięknie, zrobiło się ponuro i strasznie. Po wojnie wiele osób na próżno wypatrywało śladów swoich ulic, szukało punktów orientacyjnych, które oznaczałyby miejsce wyburzonego życia. Wychowany tam szofer pytał:

Boże, gdzie jest Gęsia?

Jacek Leociak odczytuje ten szczególnego rodzaju palimpsest – w miejscu-po-getcie zmieniła się przecież siatka ulic, ich nazwy, zbudowano nowe domy. Przywołuje tętniące kiedyś życiem targowiska przy Gęsiej i Świętojerskiej, tłoczne kamienice Nalewek, dawny plac Broni. Szczególnie skupia się na tym, co pod ziemią. Opisuje życie w getcie podczas powstania: przygotowywanie skrytek, schowków, schronów w piwnicach, wreszcie budowę podziemnych bunkrów. Przytacza historie niemych świadków Zagłady przechowanych w ruinach: błahych przedmiotów codziennego użytku, garnków, kluczy, zbutwiałego i nadpalonego dziennika.

Profesor Jacek Leociak jest kierownikiem Zakładu Badań nad Literaturą Zagłady w Instytucie Badań Literackich PAN. Członek założyciel Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, redaktor rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. Opublikował: Tekst wobec Zagłady. O relacjach z getta warszawskiego, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (wspólnie z Barbarą Engelking), Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, Spojrzenia na warszawskie getto, Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie (książka była nominowana do Nagrody Literackiej Nike), Biografie ulic. O żydowskich ulicach Warszawy: od narodzin po Zagładę (za którą otrzymał Nagrodę Klio w kategorii varsaviana), Wieczne strapienie. O kłamstwie, historii i Kościele, Zapraszamy do nieba. O nawróconych zbrodniarzach oraz Warszawski trójkąt Zagłady (wspólnie z Zofią Waślicką-Żmijewską i Arturem Żmijewskim; książka była nominowana do Nagrody Literackiej m.st. Warszawy). Wydał także (wraz z Martą Janczewską) antologię Archiwum Ringelbluma. Zajmuje się różnymi formami zapisu doświadczeń granicznych (w tym doświadczenia Zagłady). Razem z Barbarą Engelking przygotował koncepcję galerii Zagłada w Muzeum POLIN. Był także pomysłodawcą i współscenarzystą zorganizowanej tam wystawy czasowej Tu Muranów. W 2019 roku został uhonorowany prestiżową Nagrodą im. Kazimierza Wyki przyznawaną za wybitne osiągnięcia w dziedzinie eseistyki oraz krytyki literackiej i artystycznej.

Autor wychował się na Muranowie. Bardzo ciekawie wygląda porównanie jego wspomnień z dzieciństwa ze współczesną wiedzą naukowca. Sądzę, że wszyscy tak mamy: coś, co wydawało się wielkie i naturalne, po pewnym czasie staje się zdecydowanie mniejsze i ulokowane w pewnym kontekście. Podkreśla piękno tej części Warszawy, wspomina starania o zachowanie posadzonych po wojnie drzew. Najważniejsza jednak jest historia Muranowa – dawniejsza, sięgająca XV wieku, oraz bardziej współczesna. Najwięcej miejsca zajmują czasy apokalipsy II wojny światowej. Są one przyczynkiem do wielorakich rozważań, dotyczących getta oraz prób upamiętnienia jego historii i walki. Przyznam, że niezwykle wstrząsające są powojenne dyskusje nad sensem samobójstw popełnianych przez bojowców w sytuacjach, w których – jak się później okazywało – mieli oni szansę na wyjście z bunkrów i kontynuację walki w innych miejscach.

Jacek Leociak przypomina mozolne starania o zachowanie dokumentów Konspiracyjnego Archiwum Getta Warszawy – Archiwum Ringelbluma.

Przeszły zwycięsko przez próbę czterech żywiołów: próbę ognia – w płonącym getcie, ognia Zagłady; próbę ziemi – rzucone w nią jak ziarno na przyszły plon; próbę wody – tellurycznej wilgoci, podziemnych strumieni rozmywających i niszczących zapis, ale też wody pogrążającej je w odmętach zapomnienia; i wreszcie próbę powietrza – odnalezienia, uwolnienia z mroku, wydobycia na światło dzienne. W ten sposób teksty z Archiwum Ringelbluma zakończyły swą drogę przez uniwersum.

Między pięknymi słowami Jacka Leociaka zostały opublikowane niezwykłe, czarno-białe fotografie Artura Żmijewskiego. Całość, niczym u archeologów, nakłada obraz dawnego Muranowa na dzielnicę, która dziś tętni życiem. Dzięki temu mamy szansę, by zauważyć lub odnotować coś, co wymyka się naszej pamięci i wyobraźni.

• Jacek Leociak, Podziemny Muranów
• Opieka redakcyjna: Jakub Bożek
• Redakcja: Anastazja Oleśkiewicz
• Korekta: Ewa Mościcka / d₂d.pl, Helena Dekert / d₂d.pl
• Projekt okładki: Agnieszka Pasierska
• Fotografie na okładce i wewnątrz tomu: Artur Żmijewski
• Redakcja techniczna, skład i projekt typograficzny: Robert Oleś
• Mapa: Paweł Weszpiński
• Wydawca: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2024
• ISBN 978-83-8191-872-5