Chyba wszyscy zdają sobie sprawę, że rzeczywistość widziana oczami dziecka wygląda zupełnie inaczej, niż ta, którą opisują dorośli. Cóż dopiero, gdy te spojrzenia dotyczą wojny? W ostatnim czasie ukazało się kilka pozycji prezentujących udział młodych ludzi w Powstaniu Warszawskim. Przypomnę choćby Warszawskie dziewczyny, kanały i gołębiarze Stefana Rassalskiego i Chłopięcą wojnę Bohdana Hryniewicza, które opisywałem kilka lat temu (zob. https://heroldtargowka.pl/nowe-ksiazki-o-powstaniu-warszawskim/).

Można tu wymienić również zbiór Warszawskie dzieci z 2014 roku czy Fajną ferajnę Moniki Kowaleczko-Szumowskiej lub Małego Powstańca Szymona Sławińskiego.

Opublikowana przez Wydawnictwo Prószyński i S-ka książka Warszawskie dzieci ’44. Prawdziwe historie dzieci w powstańczej Warszawie  Agnieszki Cubały pozwala spojrzeć z zupełnie nowej perspektywy na udział najmłodszych mieszkańców miasta w Powstaniu Warszawskim. Po raz pierwszy ukazuje, jak dzieci uczyły się żyć w zupełnie nowej dla nich powstańczej rzeczywistości. Jak szybko musiały dorosnąć, by “wielka przygoda” nie zakończyła się śmiercią. Jeden z uczestników walk powiedział:

– chłopak słuchający rozkazów jest bezpieczniejszy niż biegający samowolnie.

Dzieci musiały sobie radzić z przerażeniem, bólem, cierpieniem oraz koszmarnymi doświadczeniami, których były uczestnikami bądź świadkami. Wiele osób do końca życia musiało zmagać się z traumą wyniesioną z powstańczej Warszawy. Siedmioletni wówczas Jacek Fedorowicz wspomina:

– Powstanie układa mi się w zbiór krótkich ujęć, czasem zdjęć statycznych. (…) Jedne obrazki są nieme, inne dźwiękowe, pamiętam na przykład dramatyczny okrzyk ostrzegawczy: „Ukraińcy!”, który miał oznaczać niebezpieczeństwo gorsze niż niemieckie. Potem – wychylony przez poręcz na klatce schodowej – patrzyłem na wolno i nieustępliwie przesuwający się rękaw munduru typu panterka.

Agnieszka Cubała oddaje głos również innym dzieciom – cichym uczestnikom Powstania Warszawskiego. Wśród nich znaleźli się między innymi: Beata Tyszkiewicz, Krystyna Zachwatowicz-Wajdy, Magdalena Zawadzka, Jarosław Abramow-Newerly, Krzysztof Zanussi, syn komendanta Armii Krajowej – Adam Komorowski oraz syn “warszawskiej Niobe” – Mścisław Lurie.

Autorka książki, Agnieszka Cubała, jest  pasjonatką historii Powstania Warszawskiego. Swoją przygodę z tym tematem rozpoczęła od napisania książki Ku wolności… Międzynarodowe, polityczne i psychologiczno-socjologiczne aspekty Powstania Warszawskiego. W Muzeum Powstania Warszawskiego koordynowała prace nad realizacją scenariusza ekspozycji stałej. Opracowała hasła autorskie do Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego. Konsultowała dwa rozdziały polskiej edycji książki Normana Daviesa Powstanie ’44. Wydała publikacje: Sten pod pachą, bimber w szklance, dziewczyna i… Warszawa. Życie codzienne powstańczej Warszawy, Skazani na zagładę? 15 sierpnia 1944. Sen o wolności a dramatyczne realia, Igrzyska życia i śmierci. Sportowcy w Powstaniu Warszawskim Miłość ’44 oraz – opisywaną na naszym portalu – książkę Kobiety ’44 (zob. https://heroldtargowka.pl/kobiety-w-powstaniu/).

Warszawskie dzieci ’44… nie są opowieścią o bohaterskich walkach małych żołnierzy ani dyskusją o tym, czy wolno było im dać broń do ręki albo wysłać z butelką zapalającą na barykady. Autorka stwierdza:

– Trudno podać dokładną liczbę żołnierzy. Zwykle szacuje się, że ta grupa składała się z około 1100-1200 osób.

Jednocześnie skłania do refleksji, jak doświadczenie Powstania Warszawskiego było przekazywane kolejnym pokoleniom. Przedstawia spory wokół pomnika Małego Powstańca: jest symbolem ofiary i patriotyzmu dzieci czy traumatycznych przeżyć? Osobiście uważam, że pomnik upamiętnia zarówno dzieci uczestniczące bezpośrednio w Powstaniu, jak i cywilne ofiary, które umierały z niedożywienia czy chorób. Być może moje spojrzenie jest spaczone, bowiem 1 października 1983 roku byłem dowódcą uroczystości odsłonięcia pomnika, ufundowanego przez Chorągiew Stołeczną ZHP im. Bohaterów Warszawy.

Spojrzenie na Powstanie Warszawskie oczami dziecka, poznanie jego emocji i dramatów, jest bezcenną wartością książki Warszawskie dzieci ’44… Odsłania bowiem prawdę o walce pozbawionej heroizmu oraz cenie, którą przyszło za nią zapłacić, by móc żyć dalej.

• Agnieszka Cubała, Warszawskie dzieci’44. Prawdziwe historie dzieci w powstańczej Warszawie
• Redaktor prowadzący: Adrian Markowski
• Redakcja: Kinga Szafruga
• Korekta: Grażyna Nawrocka
• Projekt okładki: Paweł Panczakiewicz
• Zdjęcie na okładce ze zbiorów Zygmunta Walkowskiego
• ISBN 978-83-8234-201-7
• Wydawca: Prószyński Media Sp. z o.o., Warszawa 2021