Przed Świętami warto zastanowić się nad  powojenną historią Polski. Lektury z tego zakresu poleca Roman Soroczyński.

Grudzień – to nie tylko okres Świąt Bożego Narodzenia i przygotowań do nich. To również szczególny miesiąc w powojennej historii Polski. Wystarczy przypomnieć lata 1970 i 1981. Dlatego pozwoliłem sobie na zajrzenie do książek nawiązujących do historii PRL.

Jak wyglądały wówczas mieszkania? Jak je urządzano? Odpowiedzi na te pytania poszukiwała Agata Szydłowska – autorka książki zatytułowanej Futerał. O urządzaniu mieszkań w PRL-u. Podczas przygotowywania książki wykonała ona tytaniczną pracę, błyskotliwie łącząc historię społeczną, opowieść o przemianach politycznych i kulturowych z bogactwem materiałów i świadectw.

W powszechnym przekonaniu wystrój mieszkań w PRL-u był monolitem. Nic bardziej mylnego – polityczne zawirowania kolejnych dekad, przemiany gospodarcze, stosunki społeczne i polityka mieszkaniowa gruntownie wpływały na wygląd mieszkań. Zniszczenia II wojny światowej i przesunięcia granic spowodowały, że polskie powojenne wnętrza tworzone były niemal od zera. Kolejne lata niosły nadzieję na poprawę i wyraźnie pokazały, że zarządzanie gospodarstwem domowym wpisywało się w nowoczesny, szeroko zakrojony projekt inżynierii społecznej. Dziś „wnętrze z PRL-u” przemieniło się w kliszę utrwalaną przez kulturę popularną: to obraz tandety i bylejakości albo zbiór pięknych, nowoczesnych przedmiotów, „ikon designu”. W obu przypadkach wyjmujemy przedmioty z kontekstu, zapominając, że powstały tyleż z fascynacji nowoczesnością, ile z dojmującego braku, ciasnoty i prowizorki. Autorka świetnie, w sposób chronologiczny, powiązała etapy historii PRL-u z przemianami dotyczącymi urządzania mieszkań.

Agata Szydłowska jest  badaczką, autorką książek, kuratorką. Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, Szkoły Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, ma doktorat z etnologii. Pracuje w Katedrze Teorii Designu na Wydziale Wzornictwa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, gdzie prowadzi zajęcia między innymi z historii wzornictwa. Interesuje się interdyscyplinarnymi badaniami nad dizajnem, w szczególności splotami projektowania z polityką i życiem społecznym. Autorka i współautorka książek o typografii, polskim projektowaniu graficznym i czasopismach z PRL-u, m.in. Futerał. O urządzaniu mieszkań w PRL-u, Paryż domowym sposobem i Od solidarycy do TypoPolo, a także artykułów naukowych i popularnonaukowych. Jest również współtwórczynią wieloletniego projektu Zoepolis poświęconego wspólnotom międzygatunkowym, obejmującego wystawy, badania artystyczne i książkę.

Futerał…  jest pięknie wydany, w twardej oprawie. W środku znalazły się ilustracje obrazujące różne mieszkania – zarówno sławnych (np. Jerzego Skolimowskiego), jak i zwykłych ludzi. Widzimy, jakie wzorce kształtowały ówczesne czasopisma: branżowe, popularnonaukowe czy prasa codzienna. Nie jest to książka o straszno-śmiesznej krainie bareizmów i rozklekotanej meblościanki ani o szczytowym okresie dizajnu. To nowatorska opowieść o mieszkaniu jako jednym z centralnych obiektów zmartwień, troski, zabiegów, dumy, snobizmów i zaradności pokoleń Polek i Polaków. I tak jak dla Waltera Benjamina dom jest „futerałem dla człowieka prywatnego”, tak dla Szydłowskiej jest też jednym z kluczy do odczytywania polskiej historii XX wieku.

Sądzę, że po książkę mogą sięgnąć ci, którzy pamiętają tamte czasy i urządzali swoje mieszkania, jak i osoby, które chcą poznać istotny element historii PRL-u.

• Agata Szydłowska, Futerał. O urządzaniu mieszkań w PRL-u
• Opieka redakcyjna: Przemysław Pełka, Małgorzata Budzińska
• Redakcja: Małgorzata Budzińska
• Korekta: Jadwiga Makowiec / d₂d.pl, Edyta Chrzanowska / d₂d.pl
• Projekt okładki: Marian Misiak (Threedotstype, rh.plus)
• Projekt typograficzny i redakcja techniczna: Robert Oleś
• Fotografia na pierwszej stronie okładki: Pierwsze wejście do mieszkania w nowym bloku, Warszawa 1962, Mirosław Stankiewicz / Forum
• Wybór zdjęć: Agata Bujnowska, Agata Szydłowska
• Skład: Robert Oleś
• Wydawca: Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2023
• ISBN 978-83-8191-735-3

Z kolei Wojciech Przylipiak zajął się istotnym elementem funkcjonowania w powojennej Polsce: zakupami. Zatytułował swoją publikację jako Zakupy w PRL. W kolejce po wszystko.

Czy stojący na wystawie orzeł z kalesonów naprawdę zachęcał do kupowania? Jak można było w zimie przetrwać dwa dni w kolejce po kredens? Od kiedy w sklepach była Coca-cola? Czy naprawdę kioskarki dziurawiły prezerwatywy? Więcej kupowało się książek czy wódki? Jaki ciuch kosztował tyle, co połowa Syrenki i czym pachniało w sklepach Baltony? Gdzie kupujących witały postaci z baśni Ali Baba i czterdziestu rozbójników? Gdzie można było usłyszeć: „czeńcz many”, a gdzie: „E, cwany gapa, nie bądź pan taki specjalista z miodem w uszach, pan tu nie stał!”?

Wojciech Przylipiak przez kilkanaście lat pracował w kulturze, przeprowadzał wywiady z artystami, był redaktorem dodatku „Kultura” w „Dzienniku Gazecie Prawnej”, dziennikarzem magazyny „Esquire” i PAP. Od ponad dekady kolekcjonuje skarby sprzed lat, stare polskie zabawki, sprzęt grający i czasopisma. Ich historie opisuje na blogu bufetprl.com. Spod jego pióra wyszły książki: Czas wolny w PRL oraz  Sex, disco i kasety video. Polska lat 90.

Reportaż Wojciecha Przylipiaka to barwna opowieść o zakupowej rzeczywistości okresu 1945–1989. To świat wiejskich GS-ów i przeszklonych domów handlowych, prywatny handel i państwowe molochy (rozdziały: Do pedetu, cedetu, SDH-u i rolniczaka oraz Enklawy handlu prywatnego). Pewex, Moda Polska i towary spod lady. Właściwie spod lady było wszystko: problemem nie były pieniądze, ale brak możliwości kupienia za nie wybranych czy wymarzonych towarów. Mimo tego autor nie poddaje się stereotypom, ale buduje z fragmentów zasłyszanych historii świat rzeczywisty, niepozbawiony oryginalności, społecznej inicjatywy, codziennej ekscytacji. To także świat ponadczasowego polskiego designu, mody, która wciąż zachwyca, fantastycznych haseł reklamowych czy neonów. Przywołuje choćby postać Jadwigi Grabowskiej – pierwszej damy polskiej mody czy Grażyny Hase, która najpierw była modelką, a później została słynną projektantką mody. Wielbiciele Teresy Tuszyńskiej odnajdą w książce początki jej kariery.

Autor oddaje głos ludziom po obu stronach lady: kupującym i sprzedawcom. Sięga do wspomnień ludzi ze świata artystycznego. Ze wszystkich przekazanych relacji przebija duży szacunek Przylipiaka wobec jego rozmówców. Chociaż.. tytuł rozdziału Stój Kliencie Lub Ewentualnie Poproś jest co najmniej dwuznaczny.

Wartością dodaną publikacji są zdjęcia [a jakże: czarno-białe! – przyp. RS], które oddają klimat tamtej epoki. Wojciech Przylipiak prowadzi czytelniczki i czytelników w sposób bardzo rozważny: bywa sentymentalnie, często zabawnie, nieraz przerażająco. Zawsze za to – prawdziwie. Choćby z tego względu jest to książka godna polecenia.

• Wojciech Przylipiak, Zakupy w PRL. W kolejce po wszystko
• Redaktor prowadzący: Barbara Czechowska
• Redaktor merytoryczny: Sylwia Niemczyk
• Redaktor techniczny: Sylwia Rogowska-Kusz
• Korekta: Katarzyna Szajowska, Beata Kozieł
• Zdjęcie na okładce: © Krzysztof Raczkowski /Archiwum Muzeum Historycznego w Lubinie
• Wybór zdjęć: Barbara Czechowska, Wojciech Przylipiak
• Wydawca: MUZA SA, Warszawa 2023
• ISBN 978-83-287-2800-4

Do opisanej wyżej sytuacji w handlu (i nie tylko) nawiązuje fragment książki Od dzwonu do dzwonu autorstwa Mieczysława Miazgi:

Słowo „załatwiać”, w różnych odmianach, było chyba najczęściej słyszanym wyrazem w codziennych rozmowach, a te były przeważnie o kłopotach we wszystkich sferach życia: zdrowotnej, administracyjnej, edukacyjnej, nawet religijnej, oraz – rzecz jasna – w największym stopniu dotyczyło to podstawowych zakupów i zaopatrywania się w cokolwiek.

Żyjący na emigracji profesor pozornie ma wszystko – satysfakcjonującą pracę i pozycję społeczną, rodzinę, pieniądze. Jego myśli krążą jednak nieustannie wokół kraju, rodaków i aktualnych wydarzeń politycznych. Gdy po latach postanawia pojawić się w Polsce na pogrzebie dawnego przyjaciela i mentora, zdarzenia z przeszłości ożywają w nim z całą siłą, lecz już w zupełnie nowym świetle…

Szczególne miejsce we wspomnieniach profesora zajmuje Solidarność – wyjątkowy ruch, który na jakiś czas połączył wszystkich Polaków marzeniem o wolności i lepszych, bardziej dostatnich czasach. Wszak Solidarność to nie tylko ruch społeczny, to wartości i dążenia, wyrastające z korzeni głęboko osadzonych w historii. Ale przez ostatnie kilkadziesiąt lat Polska przeszła gigantyczną metamorfozę, a Solidarność została wystawiona na próby, jakich wcześniej nikt nie był w stanie sobie wyobrazić. Czy dziś wciąż potrafimy trwać przy wartościach, które miały być dla nas drogowskazem na całe życie?

Mieczysław Miazga jest polskim socjologiem, urbanistą i regionalistą. Urodził się we Frampolu – miasteczku na Lubelszczyźnie, które na zawsze opuścił tuż po maturze, uzyskanej w pobliskim Biłgoraju. Emerytowany profesor, związany całe życie z uczelniami i instytutami badawczymi w Warszawie i Lublinie, a przez 20 lat także z kancelarią premiera. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Swój dorobek badawczy zaprezentował w kilkunastu publikacjach naukowych.

W książce Od dzwonu do dzwonu widoczne jest zacięcie naukowe (nie tylko socjologiczne) autora. Akcja jest przeplatana niezwykle ciekawymi spostrzeżeniami i informacjami. Dowiedziałem się na przykład, że…

… w czasie drugiej wojny światowej Niemcy zrabowali w Polsce około stu tysięcy dzwonów kościelnych (…). Większość z nich została przetopiona dla przemysłu zbrojeniowego. Tylko znikoma ich część się zachowała…

Książka Od dzwonu do dzwonu liczy ponad 600 stron, a jej czytanie wymaga skupienia i cierpliwości. Czasem warto jednak oderwać się od mdłych i nijakich publikacji po to, aby przeczytać to, co napisał profesor socjologii. Na pewno jej treść wyzwoli w nas odruch samooceny, a może nawet spowoduje zmianę nastawienia do własnego życia. A z całą pewnością zainteresują się nią osoby, którym tematy związane z historią, polityką czy ruchami społecznymi nie są obce.

• Mieczysław Miazga, Od dzwonu do dzwonu
• Redakcja: Jędrzej Szulga
• Korekta: Magdalena Brzezowska-Borcz
• Okładka: Grzegorz Araszewski
• Skład: Michał Kacprowicz
• Wydawca: Wydawnictwo Novae Res, Gdynia 2023
• Wydawnictwo Novae Res należy do grupy wydawniczej Zaczytani.
• ISBN 978-83-8313-664-6